Tara Bandu

TARA-BANDU

INTRODUSAUN

Tara-Bandu hanesan serimonia trdisional ida husi lisan Timor-Leste nian ne’ebe hala’o  komemora husi ita nia bei’ala sira iha tempu uluk.

Serimonia Tara-Bandu kona problemas ka Ai-horis tuir resolve ritual tradisaun Tara-Bandu nian ne’ebe liu husi prozessu hanesan oferese

1.      Animal mak hanesan : Karau, Manu, Bibi, no Fahi.

2.      Sasan ne’ebe mak kompleta ba animal sira mak hanesan :  Malus, Bua, Ai-Tahan Matak.

Lia-Fuan husi Tara-Bandu

Lia-fuanTara-Bandu fahe  ba parte rua mak “TARA”  no “BANDU”

TARA signifika katak : Tara Horok (Tara Nu’u tahan nurak) wainhira halo

                                          Serimonia Tara-Bandu.

BANDU sigifika katak : Bandu buat ne’ebe hakotu tiha ona iha serimonia Tara-

                                           Bandu nia laran.

Tara-Bandu ninia signifika  Tara Horok(Tara Nu’u Tahan nurak) ou Tara-Bandu hanesan advertidu ida atu ema labele bo’ok ka kontra hanesan mos Lei propriedade no interese publiku.   

Lalaok Atu halo Serimonia

Wainhira serimonia ne’e la’o sira sei konvida komunidade hotu-hotu mak iha area ne’ebae halo serimonia ne’e atu mai partisipa hodi rona direitamente regulamentu no sansaun sira ne’ebe mak sei fo sai iha tempu ne’eba. Iha serimonia ne’e mos sira sei oho animal sira no hemu animal nia ra’an hodi jura ba Maromak, jura ba Matebian sira, jura ba rai lulik, no ba ema hotu-hotu katak serimonia ne’esai sagrada ona. Regulamentu ne’e mak sei fo sai ona iha serimonia refere, obrigatorio ba ema hotu-hotu atu halo tuir, no ba sira ne’ebe mak la kumpri sei hetan sansaun tuir kriteriu ne’ebe mak estabelese tiha ona.

Filosófia Husi Tara-Bandu

Du’ut oan moris, Ai-oan Moris Lia fuan ne’e hanesan filosofia beiala sira nia kona ba ita nia moris, ita nia hun ho ita nia lisan.husi jerasaun ba jerasaun lisan ne horik nafatin maski sira la  hatene hakerek. Ne hatudu katak ita nia moris ohin loron bele lao ho di’aktamba beiala sira nia jerasaun sira kaer nafatin ba lisan no fiar ida nebe kesi sira nundar ema kriatura nebe uniku iha tinan rihun nia laran. Sira riku ho lisan  sira soi adat barak. Sira moris ho konsiensia umana iha natureza ida nia okos. Nune bei ala sira hanesan baze fundamental ida ba ita atu hatene ita ne se. ita mai husi nebe. Oinsa ita nia beiala no jerasaun hahu sira nia moris. Oinsa ita lao to’o ohin loron

Objektivo Husi Tara-Bandu

Tara-Bandu ne’e ninia Objektivo mak atu minimiza tensaun problemas. Dalan ne’e hodi estabelese paz no dame iha iha etennos de relasaun hanesan sosiedade ida hodi respeita malu, resprita rikeza mundu nian no mos bele garantia valor kultura ita nia suku le’et (Komunidade nia le’et) tamba ne’e bainhira ema ruma halo problema ka estraga Aihoris ruma iha suku laran (iha komunidade nia laran) nia sei hetan sansaun. Entaun sei resolve tuir sistema Tara-Bandu.

Kultura La Tolera Violensia

Ita nia kultura la tolera violensia ne’eduni ho Tara-bandu sai sinal fundasi ba ita hotu no Liu-liu ba sira ne’ebe mak hakarak halo problemas deit no hakarak estragas ai-horis sira.

Tara-Bandu importante ba ita ema

Tara-Bandu ne’e importante tebes mai ita tamba ema hotu-hotu atu fo importansia no konsidera ba serimonia Tara -Bandu ne’e, no Tara-Bandu ne’e mos halo komunidade sira sei hetan moris iha paz no damen nia laran. No mos Tara-Bandu mos  hametin Ordem no Paz iha komunidade.

Liu husi Tara-Bandu ida ne’e ema komunidade sira hakotu sira nia lia hodi hakotu sasan ka relasun balun ne’ebe sira labele halo durante periodo tomak iha sira nia moris  kona-ba ninia tempu depende ba bandu  saida deit mak sira hakarak atu halo Bandu-Bandu. Tara-Bandu ida ne’e mos bele kobre kategoria oi-oin iha komunidade sira nia moris.

Tara-Bandu Rekurso no Jestaun Lokal

Tara-Bandu hodi halo jestaun ho rekurso lakal nia (iha ne’ebe no bainhira sira bele tesi Ai ka labele tesi ai hamos rai atu halo to’os foun no buat sira seluk tan) iha akordo hakotu lia hodi fo diresaun ba sirakona ba Ai saida deit mak ema bele tesi no Ai ne’ebe mak ema labele tesi bainhira seidauk to’o nia tempu. Kuandu mosu prolema  ruma relasaun ho ai-horis sira iha ema ida-idak nia kintal ka ema ruma halo problema ba malu karik (prolema husi suku ida ba suku seluk, ka husi sub-distritu ida ba sub-distritu) karik uza akordu hanesan matadalan hodi tesi lia tuir sistema Tara-Bandu.

Impaktu positive husi Tara-Bandu

Tara-Bandu ninia di’ak mak ita tenke respeitu malu no Tara-Bandu ne’e mos meios di’ak ida atu hametin relasun di’ak. No se mak kontra nia sei hetan sansaun husi lia nain ne’ebe hamulak.

Ex : Ai-tarak sei Les, Ruin Sei tohar.

No problema sei la mosu arbiru deit no Ai-laran sai buras no matak udan ben mos di’ak rai sei la monu arbiru.

Impaktu negative husi Tara-Bandu

Tara-bandu nia impaktu negative mak hanesan :

Ema halo Tara-Bandu di’ak maibe hanesan lia-fuan husi objektivo Tara-Bandu ko’alia iha leten katak se ema ruma halo probema ka tesi ai-horis sei hetan sansaun. Ne’e fo impaktu bo’ot ba polpulasaun sira ne’ebe mak iha areas rurais (iha foho) tamba sira ne’ebe mak oras ne’e dadaun sei hela iha uma Talin sira tenke Tinan ida ka rua tenke ba tesi ai-bo’ot sira para hodi sira ba hadi’a fali sira nia uma hodi sira hela ba, no sira ne’ebe halo to’os iha ai-laran ne’e mos prezisa mauda fatin ida ba fali sira nia to’os ba fali fatin seluk para sira bele hetan hahan ba loron ida dala tolu nia. No laos dehan katak sira muda sira nia to’os ne’e katak sira la tesi ai lae ? sira mos tenke resi Ai-horis sira para sunu hodi rai bele bokur hodi sir abele hetan fini (rezultado ne’ebe di’ak)

Hakerek Na'in Husi : Zeferino Ellzef Xhamorxhy D'costha Shoares